Aile Arabulucu-Hakemliği

İslam hukukunda birçok alanda sulh ve hakemlik uygulamaları mevcuttur. Bu uygulamaların temeli, Kur’an-ı Kerim’de aile içi uyuşmazlıklara ilişkin nazil olan Nisa suresinin 35. ayetine dayanmaktadır. Bu ayette, eğer karı ve koca arasında bir uyuşmazlık varsa ve boşanma ihtimali doğmuşsa, erkeğin ailesinden bir hakem ve kadının ailesinden bir hakem tayin edilmesi önerilir. Ayette, eğer taraflar uzlaşmak isterse Allah’ın yardımıyla barışın sağlanabileceği ifade edilmektedir: “Eğer karı-kocanın arasının açılmasından endişe ederseniz, erkeğin ailesinden bir hakem, kadının ailesinden bir hakem gönderin. İki taraf (arayı) düzeltmek isterlerse, Allah da onları uzlaştırır. Şüphesiz Allah, hakkıyla bilendir, hakkıyla haberdardır.”

Ayette, aile içi çekişme durumunda hakemlik müessesesinin devreye sokulması açıkça emredilmektedir. İslam hukuku âlimleri arasında bu konuda çeşitli görüş farklılıkları bulunmaktadır. Şafiî mezhebine göre, hakem tayini zorunlu olarak kabul edilirken, diğer mezheplerde bu yöntem mendup (önerilen) olarak değerlendirilir. Hakemlerin aileden seçilmesi tercih edilir, zira bu durumda aile mahremiyeti korunur ve tarafları daha iyi tanıyan hakemlerin uzlaştırma şansı artar. Bununla birlikte, hakemlerin aile dışından da seçilebileceği kabul edilmiştir.

Hakemlerin yetkisi konusunda da âlimler arasında farklı görüşler bulunmaktadır. Hanefî ve Şafiî mezheplerinin çoğunluğu, hakemleri tarafların vekili olarak görürken, Malikî mezhebi ve bazı Şafiî âlimler hakemleri hâkim statüsünde kabul eder. Hanefîlere göre, hakem tarafların vekili olup, taraflar hakemi azletme hakkına sahiptir. Bu durumda, hakemin verdiği karar nihai olmayıp hâkimin onayına tabidir. Malikîlere göre ise hakem, hâkimin temsilcisi olup, verdiği karar bağlayıcıdır.

Hanefîlere göre hakemlerin asıl görevi, tarafların arasını düzeltmek ve evliliğin devamını sağlamaktır. Bu bağlamda, Hanefîlere göre hakemlerin bağlayıcı karar verme yetkisi, ancak tarafların bu yetkiyi devretmesi şartına bağlıdır. Modern arabuluculuk anlayışıyla benzerlik gösteren bu yaklaşım, tarafların rızası ve özgür iradesine önem verir. Ancak modern arabuluculuktan farklı olarak, üçüncü şahsın asıl görevi tarafları uzlaştırmak olup, bu sağlanmazsa ayrılık kararı verebilir.

Batı’daki “med-arb” (mediation/arbitration) modelleri ile İslam aile hukukundaki sulh temelli arabulucu-hakemlik uygulamaları arasında benzerlikler bulunmaktadır. Med-arb modelinde, arabulucu tarafları uzlaştırdığı sürece arabulucu olarak görev yapar, ancak uzlaşmanın sağlanamadığı konularda hakem rolüne geçerek bağlayıcı kararlar verir. Bu modelin avantajı, arabuluculuğun başarısız olması durumunda tarafların hakeme olumsuz bir önyargı oluşturmaktan kaçınarak, daha barışçıl bir çözüm arayışına girmesidir. Bu da arabuluculuk sürecinin daha verimli geçmesini ve uyuşmazlıkların tahkim aşamasına gitmeden çözülmesini sağlar.

Osmanlı döneminde de aile içi uyuşmazlıklarda sulh temelli arabulucu-hakemlik uygulamaları yaygın olarak kullanılmıştır. Bu uygulama, mahkemelerin yanı sıra akrabalar, komşular gibi yakın çevre tarafından da gerçekleştirilmiştir. Mahkemeye yansımayan ve tarafların sulh ile anlaştığı durumlarda muslihûn (barışçılar) devreye girerek tarafların arasını bulmaya çalışmıştır. Bu arabulucu-hakemlik sistemi, ailenin korunması amacına yönelik olup, ilk çözüm yolu olarak uzlaşmayı, uzlaşma sağlanamadığı takdirde ise bağlayıcı karar verilmesini öngörmektedir.

Sonuç olarak, İslam aile hukukunda arabulucu-hakemlik müessesesi, taraflar arasındaki uyuşmazlıkların barışçı yöntemlerle çözülmesini hedefler ve evliliğin devamını öncelikli amaç olarak görür. Modern arabuluculuk modelleriyle benzerlik gösterse de, bu sistem aile içi mahremiyetin korunmasına ve tarafların daha güvenli bir ortamda uzlaşmasına imkân tanır. İslam dünyasında farklı uygulamaların genel bir tasviri için bk. İslam Ülkelerinde Aile Arabulucu-Hakemliği Genel Şeması

ARABULUCU-HAKEMLİĞE DAİR LİTERATÜR