Aile Arabuluculuğun Kanundaki Yeri ve Orijinal Adı
Suudi Arabistan’da Aile Arabulucu Hakemliği Sulh merkezleri çalışma yönergesi gereklilikleri, Murâfeât Şer’iyye 16/33 düzenleme meddesi veBüyük Alimler Heyeti 1394/26 rakam sayılı fetvası gereğince Adalet Bakanlığı’na bağlı kurumlarca işletilmektedir.
Arabuluculuk Türü ve Bağlayıcılığı
Suudi Arabistan’da aile arabulucu-hakemliği aile mahkemlerinde sulh ve tahkim şekline iki ayrı sitem olarak uygulanmaktadır. Bir çekişmede ikisi birden kullanılabildiği gibi biri kullanılıp diğeri terk de edilebilmektedir. Bu iki sistemi birbirine bağlayan arabulucu-hakemlikte olduğu gibi yöntemin kendi kuralı değil, çekişmeli tarafları bu sisteme yönlendiren ilgili makamdır. Tahkim sadece ilgili mahkemede yargı içi bir yöntem olarak çalışmakta onun dışında hukuki sonuç doğurmamaktadır. Yargı dışı bir sistem olarak işletilen sulh ise onaylanıp belgeleştirildikten sonra resmen yürürlüğe girerek ilgili kurumlarca tanınmaktadır. Aile tahkimi, yönlendirmeleri ayrıntılı maddeler şeklinde düzenlenen bir nizamnameye tabi olarak değil Büyük Alimler Birliği fetvasının gerekliliği olarak işletilmekte adalet bakanlığı tarafından kuruluna kurumlarca işletilen sulhun işleyişi ise özel yönergeler ile düzenlenmektedir.
Arabuluculuk Aşamaları
Arabuluculuk aşamaları aile davaların içeriğine göre farklılık arz etmektedir.
a- Ortak çocukları olmayan eşler:
Çekişmesiz boşanmalar herhangi bir dava sürecine tabi tutulmadan mahkemelerce onaylanır.
Çekişmeli eşler ayrılma amaçlı çekişmeyle mahkemeye başvurduklarında dava süreci aşağıdaki şekilde işletilir:
Çekişmeli davalarda hâkim öncelikle eşler arasında sulh sağlayabilmek için gerekli telkinlerde bulunur. Eğer ki eşler Hâkimin sulh talebine cevap vermezler ise onayları alınarak sulh mekteplerine havale edilirler. Söz konusu dava boşanma niyeti ile açılmış olmasına rağmen yetkililer çiftin ayrılma fikrinde kararlı olmadıklarına kanaat ederler ise öncelikle eşlerin bir arada bulunmalarının şer’an bir sakıncası olup olmadığının anlaşılması için müftülükten fetva talep edilir. Bu süreçte, sarf edilmiş muhtemel veya kesin bir talak sözünün boşanmayı zorunlu kılıp kılmayacağı tetkik edilmektedir. Fetva makamından şer’an sulha engel bir durum olmadığına dair bilgi verilir ise arabulucular, arabuluculuk yönergesi talimatlarına göre eşler arasında sulh sağlamaya gayret ederler. Sulh sağlanır ise durum rapor edilerek mahkemeye iletilir. Aralarında sulh sağlanamayan eşlerin davaları tekrar görülmesi için mahkemeye havale edildikten sonra çekişmenin daha kısa sürede ve özenli şekilde incelenmesine imkân sağlamak adında dava tahkime havale edilir. Tahkim komisyonu çekişmeyi eşlerin rızasını alarak uygun gördüğü şekilde sonlandırır. Tahkim komisyonunun kararı mahkemenin onayı ile yürürlüğe girer. Mahkeme kararının yargı yolu açıktır.
b- Ortak çocukları olan eşler ayrılmak istediklerinde boşanma süreci aşağıdaki şekilde işletilmektedir:
Ortak çocukları olan karı-koca ayrılmak istediklerinde –talak, hulʿ, tefrik fark etmeksizin- boşanmaları mahkeme tarafından tanınmadan önce erkek ve kadının beraber arabuluculuğa başvurmaları zorunludur. Yeni yargısal düzenlemeler sonrasında yürürlüğe giren bu uygulama erkeğin şifahi olarak tek taraflı boşama hakkını sınırlandırmaktadır. İlgili nizama göre arabulucular ilk olarak en fazla 20 günlük bir süre zarfında eşler arasında sulh sağlamaya gayret etmelidirler. Sulh mümkün olmaz ise boşanma gerçekleştiği takdirde çekişmeye konu olması muhtemel; nafaka, hadane, ziyaret gibi konuların hepsini en çok 30 gün içerinde çekişmeyi sonlandırır şekilde karara bağlanmalıdır. Tam veya yarım sulh sağlandığında bir mutabakat kaydı oluşturulur. Taraflar ve yetkililer tarafından imzalandıktan sonra bağlayıcılık kazanan mutabakat kayıtları icra senedi olarak yürürlüğe girer. Tarafların ortak karar vermesi veya nizamî (kanuni) bir gereklilik olması müstesna mutabakat kaydı tek taraflı iptal edilemez. Taraflar arasında sulh mümkün olmadığında arabulucu durumu rapor ederek ilgili makamlara iletir.
Arabulucu ve Hakemlerde Aranan Şartlar
Arabulucu olacak kişilerde aranan şartlar:
- Tam ehliyet sahibi olmak.
- Güzel ahlak ve yaşayış sahibi olup emanetini veya vakarını geri dönüşsüz olarak zedeleyecek bir suçtan hüküm giymemiş olmak.
- En az lisans derecesinde diploma sahibi olmak.
- Merkezin gerçekleştirdiği eğitim seminerlerine katılmış olmak.
- Büronun tanıdığı sınavı geçmiş olmak.
- Mülakat sınavını geçmiş olmak.
- Büronun eğitmeni bir muslihın nezaretinde en az 10 sulh oturumuna katılmış olmak.
Arabuluculuk yapacak kurumlarda aranan şartlar
- Krallık ‘da faaliyet yapma ruhsatının aktif olması.
- İzinli faaliyetlerin Musalaha ile alakalı olması.
- Musalaha oturumları için Merkez Büronun belirlediği standartlara göre hazırlanmış uygun ortamlarının bulunması.
Hakemlerde aranan şartlar:
- İslam,
- Adalet
- Buluğ,
- Erkek olma,
- Fıkhedebilme,
- Müttehem olmama,
- Çok yönlü ve isabetli düşünme yetisine sahip olma.
Hakemlerde aranan bu şartlar içerisinde ulemanın üzerinde ihtilaf ettikleri esnetilebilmektedir.
Arabuluculuk Yapılamayacak Durumlar
- Şerʿan barışla sonlandırılması caiz olmayan davalar,
- Çekişmeli tarafların anlaşmayla sonlandırma haklarının olmadığı davalar,
- Herhangi bir nizâma muhalif davalar.
Arabuluculuğa İlişkin İstatistikler
Boşanma sürecinde sulhu zorunlu kılan yeni düzenlemelerden sonra yüzde ülke genelindeki boşanma oranlarında %22 lik bir azalma olmuştur.
Kaynaklar:
Yargı, Mehmet Ali. “Riyad Genel Mahkemesindeki Belgeler Işığında Eşler Arasındaki Geçimsizlik Halinde Tahkim Uygulamaları.” Mecelletü’l Hicazi’l Âlemiyye 14 (2016): 14/93-132.
Yargı, Mehmet Ali : “Suudi Arabistan’da Üçlü Boşama Ile İlgili Uygulamalar.” Mecelletü’l Adl 55 (2012): 55/77-120.
Vezîru’l-Adl. “Müzekkeratün Îdahiyyeti Li’l-Mâddeti (33/16) Mine’l-Levâihi’t-Tenfîziyyeti Li-Nizâmi’l-Mürâfeâti’ş-Şerʿiyye.” Vezîru’l-Adl, 2020.
Vizâratü’l-Adl. “Baʿde Karâri’l-Vezîru’l-Adli Merkezü’l-Musâlehati Yeshumu Fî Terâcüü’t-Talâkı Bi-Nisbeti%22.” Vizâratü’l-Adl, 2020.
Hey’etül-Huberâi bi-Meclisi’l-Vüzerâ. “Kavâidü’l-Ameli Fî Mekâtibi’l-Musâlehati ve İcrââtuhû.” Hey’etül-Huberâi bi-Meclisi’l-Vüzerâ, 2019.
Bi-Meclisi’l-Vüzerâ, Hey’etül-Huberâi. “Tanzîmu-Merkezi’l-Musâlahati.” Hey’etül-Huberâi bi-Meclisi’l-Vüzerâ, 2013.
Kurşun, Zekeriya. “Suudi Arabistan.” In Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37/581-584. İstanbul, TDV Yayınları, 2009.